Мектеп – тәрбие жұмысының орталығы

Балалар – біздің болашағымыз, сондықтан да ерте жастан бастап біз олардың ішімдік ішу мен есірткі пайдалануға деген кері көзқарасын қалыптастыруымыз керек, оларға өзіміз үлгі көрсетуіміз керек. Жасөспірімдер арасындағы нашақорлық пен маскүнемдік мәселесі өте өзекті және ол Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемде белең алуда. Маскүнемдік пен нашақорлықтың алдын алудың алғашқы шаралары өскелең ұрпақты мақсатты педагогикалық тәрбиелеу болып отыр.
Мектептің қалыптасқан жүйесіне қатысты біраз сөгістер айтылды:
- мектеп бағдарламалары шамадан артық;
- оқыту әдістері жетілдірілмеген;
- оқу кезінде оқушылардың денсаулығы жиі нашарлайды;
- оқушылар арасындағы қылмыс саны артуда және т. б.
Жасөспірім мектепке аса күрделендірілген оқу бағдарламасымен барады, сабақты ведомство бекіткен әдістеме бойынша жүргізуге мәжбүр педагог жүргізеді. Оқушы мен мұғалім арасында кері байланыс болуы тиіс, бірақ оны сыныпта жүзеге асыру мүлдем мүмкін емес, ал ата-аналар репетитор жалдай алмайды. Мұндай жағдай не болады? Жасөспірім сабаққа "үлгермейді", екіліктер алады және нәтижесінде өзін мектепте "нашар" оқушы ретінде сезінеді.
Мұғалім үлгерімі төмен оқушыға әсер ету ниетімен мектепке оның ата-анасын шақырады. Енді бала өзін үйде де "нашар" сезінеді. Жасөспірімнің өміріндегі үш негізгі саласының: отбасы – мектеп – бос уақыты – екеуінде ол өзін нашар сезінеді. Осы салалар ұзақтығы мен эмоционалдылығы бойынша барлығынан асып түседі. Бірақ даусыз психологиялық заңдылық бар: ешкімнің жаман адам болғысы келмейді, әсіресе жасөспірім. Заң өтемақыны талап етеді және ол табылады, бірақ басқа жерден: мектептен де, үйден де емес, керісінше ойын-сауық мекемелерінен. Көшеде немесе аулада осындай жолдан өткендері аз емес.
Жасөспірім өзі секілді балалармен кездескеннен кейін өзін жақсы сезінеді. Үйде және мектепте оның еңсесін басатын кемшіліктердің барлығы осы жерде басымдыққа ие болатындықтан, ол үшін барлығы жеңілдейді: "Үй тапсырмасын орындамадың ба – жарайсың, мектепке бармадың ба – тіпті жақсы, қолыңмен шатырдың жиегімен жүріп өттің бе – батырсың, ішімдік ішесің бе – нағыз еркексің" және т. б.
15–18 жаста топқа деген негізгі бағдарланушылық байқалады, дәл осы құбылыс мінез-құлықты реттеушіге айналады: спирттік ішімдіктер ішу, есірткілік және улы заттарды қолдану осы кезде орын алады.
Топтар өз құрамына жаңа адамдарды тартуға тырысады, бұл ретте олар жасөспірімдік шақтың психологиялық ерекшеліктерін аса ептілікпен қолданады: әуесқойлық, көшбасшыларға еліктеуге тырысу және т. б. Басында есірткілік заттар тегін берілсе, ал соңында жасөспірімнің есірткіге тәуелділігі туындағанда одан ақша талап ете бастайды. Осының барлығы немен аяқталатындығы бізге белгілі, және біздің міндетіміз – жасөспірімдерді есірткі мен ішімдіктен қорғауға тырысу, олардың осы заттарға деген кері көзқарасын қалыптастыру.
Өтпелі жаста маскүнемдік мінез-құлық стереотиптері қалыптасады, ол ары қарай спирттік ішімдіктерді топта қолдануға, оларды сатып алуға бірлесе қаражат іздеумен, спирттік ішімдіктер ішетін және есірткі қолданатын орын іздеуге дейін әкеліп соғады.
Жасөспірімдердің осындай санатында соматикалық және психикалық өзгерістер жиі байқалады. Мектептер мен оқу орындарының педагогикалық ұжымдары құқық қорғау органдарымен бірлесе отырып тәрбиелеу және пәнді бекіту, құқық бұзушылықтардың алдын алу, құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті қалыптастыру бойынша белгілі жұмыстар атқаруы тиіс.
Құқық қорғау органының өкілдері жасөспірімдердің ата-аналары мен қоғам алдындағы, сонымен қатар өздерінің болашақ балаларының алдындағы жауапкершілігі мәселелері бойынша оқу орындарында әңгімелесулер немесе дөңгелек үстелдер өткізуі тиіс. Жасөспірімдерді есіркіге байланысты қылмыстармен күресудің қылмыстық-құқықтық әдістерімен таныстыру жөніндегі сабақтар өткізіліп тұруы қажет. Өкінішке орай, құқық бұзушылық жасаған оқушыларға мектеп жақсы мінездеме беретін жағдайлар да кездесіп тұрады.
Көбіне қоғамға жат мінез-құлыққа бейім жасөспірімдер педагогикалық ықпал жүйесінен тыс қалады, олардың рухани, адамгершілік және физикалық дамуын ешкім қадағаламайды. Мұндай оқушылардың болашағы жоқ және өмірде қандай да бір оң мақсаттары болады, олардың жігері әлсіреген.
Талдау көрсеткендей, оқушылар арасындағы құқық бұзушылықтың 10 жағдайдың 8-інің алдын алуға болады екен. Ішімдік жаңадан қолдана бастаған жасөспіріммен алдын ала ойластырылған тақырып бойынша жүйелі түрде әңгімелесіп отыру керек, бұл тақырып оған қызықты болуы тиіс, ақпаратты нақты оқушының қабылдайтындығына арналған сынып сағаттарын, жиналыстар өткізу керек. "Қиын" жасөспірімде өзімен "гүл" сияқты аялап сөйлескендей сезім қалдырмау керек, немесе, керісінше, оның көпшіліктің талқылауына салмау керек. Дәл осы кезеңде жасөспірім тұлға ретінде қалыптаса бастайды, сондықтан жеке тәрбие жұмысын жүргізу ұсынылады.
Жеке әңгімелесу барысында педагогтің оқушымен жеке қарым-қатынасы орнайды, және педагог өз оқушысын жақсы таниды немесе оның жасырын дарындылығын да ашуы мүмкін. Сезімтал, еңбексүйгіш адамды бірден тәрбиелеп шығару мүмкін емес, ал қайта тәрбиелеу үдерісі мүлдем баяу жүреді. Осылардың барлығы тәрбиелеу нәтижелерінің әсерін азайтады, көбіне педагог көп күш жұмсау арқылы жағымды өзгерістерді біраз уақыт бойы байқамауы мүмкін.
Шыдамдылық пен оптимизм – педагогтің кәсіби қасиеттері.
Тәрбиелеудің өзіндік ерекшеліктерінің бірі – белсенді екіжақты үдеріс. Жасөспірім – бұл жай ғана объект емес, сонымен тәрбиелеу субъектісі болып табылады. Сондықтан да педагогтің басты міндеті жасөіпірмнің өзіндік талдауға, өзіндік бағалауға, өзіндік тәрбиелеуге деген тұрақты сұранысын тәрбиелеу болып табылады. Ол үшін жасөспірімдердің ішкі белсенділігін оятып, олардың дербестігін барынша дамыту керек.
Педагог жасөспірім тұлғасын зерттеуі қажет:
• биологиялық-тұқым қуалаушылық факторлар: ата-аналарының бірінің жүйке жүйесінің немесе психикалық ауруларға шалдығуы, ішімдіктің, есірткі қолданудың кері әсерлері және т. б.;
• жуық әлеуметтік ортасы: отбасы, ата-аналарының әлеуметтік-экономикалық мәртебесі, отбасындағы қарым-қатынас, ата-аналарының, бауырларының, апайларының құнды бағдарлары, жасөспірімнің өзінің оқуға деген көзқарасы, оның мұғалімдермен қарым қатынасы мен сыныптағы жағдайы, сыныптастарының құнды бағдарлары, жасөспірімнің достарының арасындағы мәртебесі;
• жеке қасиеттері: мінезі мен темпераментінің ерекшеліктері, құнды бағдарлары, тартымдылық деңгейі, өзіндік бағасы және өзіндік бағасына қатысты ықтимал жанжалдар, оның болашаққа деген жоспарлары;
• жасөспірімнің құқықтық санасы; балалардың көбісінде 11 жастан 15 жасқа дейін ауқымды танымдық үдерістер, өзіндік санасының дамуы, қарым-қатынасқа деген ұмтылысы байқалатындығын, парыз бен жауапкершілік сезімі қалыптасатындығын ескеру қажет.
Жасөспірім есірткі мен ішімдікке кері қарым-қатынас туралы ақпарат алып және талдап, оны басқа құрдастарына жеткізеді, отбасымен бөліседі, және де осылайша есірткі мен ішімдіктің кері әсерін насихаттау бағдарламасы жергілікті дәрежеде өткізіледі, ол біртіндеп өз ауқымын кеңейтеді.
Ішімдік пен есірткіге қарсы үгіт-насихат жұмыстарын нарколог дәрігерлермен бірлесе отырып жүргізу керек: дәл осы мамандар күнделікті нашақор, уытқұмар, маскүнемдермен күнделікті жұмыс істейді.
Сынып жетекшілеріжасөспірімдердің ата-аналарымен осындай дәрістер өткізе алады, мысалы, ай сайынғы ата-аналар жиналысының шеңберінде. Себебі отбасының ықпалы, отбасылық тәрбие де жасөспірімдердің есірткі мен ішімдікке деген кері қарым-қатынасын тәрбиелеуде маңызды роль атқарады.
Дәріс оқығаннан кейін мәселе мәнінің тереңдігін түсіну үшін оқушыларға шығарма жазуды ұсынуға болады.
Жасөспірімдердің есірткі мен ішімдікке деген кері көзқарасын қалыптастыру педагогтің оқушылармен ресми емес әңгімелесуі арқылы өткізіледі. Қарым-қатынас тәсілдерін меңгеру оның басты шарттарының бірі болып табылады, яғни педагог іс-тәжірибелік психолог ретінде жақсы дайындалуы тиіс. Өкінішке орай, педагогикалық оқу орындарының өзіндегі осы дайындықтың өзі жақсылыққа үміт арттырады. Біздің педагогикалық білім беру саламызда оң өзгерістер белең алатындығына сенімдімін.
Педагогикалық бақылаусыз балалармен немесе "қиын" жасөспірімдермен профилактикалық жұмыстар жүргізуге арналған ұсыныстар.
Әдеттегідей, "қиын" жасөспірімдер көп жағдайда профилактикалық есепте тұрады, және осыған байланысты олармен бірге жүйелі жұмысқа ЖЖБ инспекторлары тартылады.
Профилактикалық жұмыстың жоспарын жүзеге асыруда сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушы, директордың оқу ісі және тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, тұрғылықты жері бойынша педагог-ұйымдастырушы үнемі жеке әсер етеді.
Тәрбие ісі мен алдын алу жұмысында мектеп директоры да "назардан тыс" қалмайды. Ол көрсетілген жұмыстын орындалуын үнемі қадағалайды және өз түзетулерін енгізеді.
Сынып жетекшісі:
- сабаққа қатысуын үнемі бақылау;
- бір реттік, сонымен қатар тұрақты қоғамдық тапсырмалар беру тәсілімен сыныпты, мектепті қоғамдық пайдалы жұмысқа тарту;
- нақты оқушының ақпаратты қабылдауына арналған сынып сағаттарын, жиналыстарды өткізу;
- алдын ала ойластырылған тақырып бойынша жүйелі жеке әңгімелесулер;
- ынталандыру тәсілімен жағымды эмоциялар қалыптастыру (алғыс айту, туған күнімен құттықтау);
- отбасындағы жағдайда жүйелі түрде бақылау және ата-аналарға әсер етудің әртүрлі әдістерін қолдану;
- тұрақты қарым-қатынас, ақпарат алмасу, нұсқау беру және оқушының тәрбиесіне қатысты барлық педагогтермен әрекеттестік;
- тәрбиелеу әсері туралы басшылықтың мерзімдік ақпарат;
- қажет болған жағдайда жаппай оқыту қоры есебінен материалдық көмек көрсету.
Пән мұғалімі:
- үй тапсырмаларының орындалуын үнемі бақылау;
- сабақтағы жеке жұмыс (жеңілдетілген тапсырмалар);
- қосымша сабақтарды ұйымдастыру;
- сыныптан тыс, мектептен тыс үдеріске тарту және оның үйірмедегі, секциядағы тапсырмаларына үнемі қызығушылық таныту, осы тапсырмаларды тәрбие жұмысында қолдану (осы әдісті сынып жетекшісі де қолдана алады);
- жеке пәндер бойынша мықты оқушыларды "қиын" оқушыға бекіту;
- оқу материалы бойынша жеке тапсырмалар (хабарламалар, баяндамалар), оқу кабинетінде жұмыс істеуге тарту (зертханашы, мұғалімнің көмекшісі);
- мадақтау тәсілімен оқу қызметін ынталандыру (мысалы, сыныптастарының көзінше мақтау);
- үгіттеу мен оқу материалының қараусыз қалғандығы туралы тұрақты ескертулерден бас тарту (осы әдісті сынып жетекшісі де қолдана алады);
- сынып жетекшісін ақпараттандыру.
Бас өндірісші:
- жалықтырмайтын достық қарым-қатынас орнату;
- кәсіби бағдарлау бойынша әңгімелесулер өткізу; оқушының достарымен танысу;
- бос уақытын ұйымдастыруға көмек көрсету, бос уақытын дұрыс өткізген дұрыс;
- пайдалы іске тарту, оған басшының өзі қатысады;
- сынып жетекшісін ақпараттандыру және онымен кеңесу.
Жоспардың мазмұны нақты болуы тиіс, ол жарты жылға-бір жылға құрастырылады және оған міндетті түрде күзгі, қысқы және жазғы каникул мерзімдері енгізіледі. Жоспар сыныптан тыс және мектептен тыс жұмысты ұйымдастырушымен келісіледі және мектеп директоры бекітеді; басшылық оның орындалуын жүйелі түрде бақылайды (тоқсанына 1 реттен көп емес); бақылауға мектептің қоғамдық ұйымдарын тарту керек.